Αφιέρωμα | Ιβάν Σ. Τουργκένιεφ | Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος (μέρος 'β)

 

Ο Ιβάν Σεργκέγεβιτς Τουργκένιεφ (1818-1883) είναι ένας από τους σημαντικούς Ρώσους πεζογράφους και θεατρικούς συγγραφείς του 19ου αιώνα. Αρχικά ασχολήθηκε με την ποίηση, γρήγορα όμως στράφηκε στην πεζογραφία και τη δραματουργία. Αν και γεννήθηκε σε πλούσια αριστοκρατική οικογένεια, η οποία είχε πολλούς δουλοπάροικους στην ιδιοκτησίας της, αγωνίσθηκε σθεναρά για την κατάργηση της δουλοπαροικίας. Το 1833 άρχισε να σπουδάζει φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας και από το 1838 συνέχισε τις σπουδές του στο Βερολίνο. Μετά την επιστροφή του στη Ρωσία το 1841, εργάστηκε στο υπουργείο Εσωτερικών αλλά, σύντομα, αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στη συγγραφή. Η λογοκρισία δεν επέτρεψε να ανέβουν όλα τα θεατρικά του έργα επί σκηνής, μερικά από τα οποία σήμερα θεωρούνται ορόσημα στην ιστορία του ρωσικού θεάτρου. Η γνωριμία του με την τραγουδίστρια της όπερας Παυλίνα Βιαρντό, η οποία ήταν και ο μεγάλος αλλά ανεκπλήρωτος έρωτας της ζωής του, τον παρακίνησε να ταξιδεύει συχνά στην Ευρώπη προκειμένου να βρίσκεται κοντά της. Δεδομένης της αντίδρασης που συναντούσε από τη ρωσική κοινωνία η άποψη για τον εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας -άποψη την οποία υποστήριζε σθεναρά ο Τουργκένιεφ-, η αρνητική κριτική στο μυθιστόρημα του “Πατέρες και παιδιά” (1863) στάθηκε η αφορμή για να εγκαταλείψει τη χώρα οριστικά· αρχικά, εγκαταστάθηκε στο Μπάντεν-Μπάντεν της Γερμανίας, ενώ σύντομα μετακόμισε στο Λονδίνο και, τελικά, το 1871 έγινε μόνιμος κάτοικος του Παρισιού.

Εκεί γνώρισε επιτέλους την αναγνώριση, εξελέγη μάλιστα αντιπρόεδρος του Διεθνούς Λογοτεχνικού Συνεδρίου το 1878, ενώ το επόμενο έτος τού απονεμήθηκε τιμητικός τίτλος από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ακόμη και η Ρωσία του επιφύλασσε θερμότατη υποδοχή όποτε την επισκεπτόταν. Έργα του: “Ανοιξιάτικα νερά”, “Μουμού” (1854), “Άσία” (1858), “Πρώτη αγάπη” (1860), “Ο βασιλιάς Ληρ στη στέπα” (1870) "Ρούντιν" (1856), “Μια φωλιά ευγενών” (1859), “Την παραμονή” (1860), “Πατέρες και παιδιά” (1862), "Ο καπνός" (1867), κ.α.

Ο Ιβάν Σεργκέγεβιτς Τουργκένιεφ ανήκει στην ομάδα των λογοτεχνών (μαζί με τους Πούσκιν, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι κ.ά.) που δημιούργησε τον “Χρυσό Αιώνα” της ρωσικής λογοτεχνίας (19ος αιώνας), η οποία στη συνέχεια έφερε τις βαθιές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές του 20ού αιώνα. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους διηγηματογράφους, με παγκόσμια αναγνώριση. Η διαχρονικότητα του έργου του οφείλεται στον τρόπο που συνθέτει απλές, καθημερινές ιστορίες (οι οποίες αντλούνται από πραγματικά περιστατικά της πολυτάραχης ζωής του στη Ρωσία, τη Γαλλία και άλλες ευρωπαϊκές πόλεις), στην περιγραφή του κοινωνικού περιβάλλοντος και του τρόπου ζωής των ηρώων του, καθώς και στις βαθιά διεισδυτικές περιγραφές στις σκέψεις, στις συμπεριφορές, στις ηθικές αρχές και αξίες των χαρακτήρων που αναλύει.

Η συγκεκριμένη συλλογή περιλαμβάνει πέντε από τις πιο αντιπροσωπευτικές του νουβέλες, σε μεταφράσεις του Αντρέα Σαραντόπουλου (από τα ρωσικά) και της Ξένιας Πλαχούρη (από τα γαλλικά), που εκδίδονται για πρώτη φορά στα ελληνικά.

...Και στον “Καπνό”, όπως και σε όλα τα μυθιστορήματα του Τουργκένιεφ, θα γίνουμε μάρτυρες μιας κρίσης ατομικής που εξελίσσεται σε κρίση κοινωνική. Σε πρώτο πλάνο έχουμε μια ιστορία απλή, σαν αυτές που αγαπά ο συγγραφέας: έναν δυστυχισμένο έρωτα που οφείλεται στην αδυναμία του χαρακτήρα του άντρα και στην κοκεταρία της γυναίκας. Αφορά τη μάχη ανάμεσα σε ένα χαρακτήρα μαλακό και παθιασμένο και ένα χαρακτήρα φαντασμένο, βίαιο και δεσποτικό. Σε δεύτερο πλάνο όμως εξελίσσεται μια πολιτική σάτιρα, περιγράφεται ένα πίνακας των ρωσικών ηθών που είναι γεμάτος αλήθεια, με αντιπροσωπευτικούς χαρακτήρες, ονειροπόλους που παραμιλούν αδιάκοπα για το μέλλον της Ρωσίας και είναι ανίκανοι να δράσουν στο παρόν...

Ο “Χερσότοπος” (1877) είναι το τελευταίο μυθιστόρημα της μεγάλης παρακαταθήκης που άφησε ο Τουργκένιεφ. Αμέσως πριν από τη συγγραφή του, ο δημιουργός του ζούσε εκτός Ρωσίας. Τα προηγούμενα έργα του είχαν επικριθεί σε μεγάλο βαθμό, και μάλιστα λέγεται ότι ο Ντοστογιέφκσυ έκανε λόγο με καυστικό τρόπο για αποκοπή του Τουργκένιεφ από την πραγματική κατάσταση που επικρατούσε τότε στη Ρωσία. Έτσι, ο Τουργκένιεφ μέσω του “Χερσότοπου”, που έμελλε να αποτελέσει το κορυφαίο έργο του, σκόπευε να αποδείξει ότι είναι γνώστης της κατάστασης που υπήρχε στη χώρα του, ιδίως σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Οι χαρακτήρες, οι ιδέες και το ύφος του κειμένου είναι οικεία σε όσους αναγνώστες έχουν εξοικειωθεί με προηγούμενα έργα του συγγραφέα, όπως το “Πατέρες και παιδιά”. Ο βασικός χαρακτήρας του Χερσότοπου, ο Νιεζντάνοφ (που το όνομα του σημαίνει “απρόσμενος”), νόθος γιος Ρώσου αριστοκράτη, είναι ένας από τους νεαρούς ιδεαλιστές που εργάζονται για να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ του απλού λαού και της αριστοκρατίας. Μέσω των χαρακτήρων αυτών ο Τουργκένιεφ διατυπώνει τις σκέψεις του σχετικά με την κοινωνική μεταρρύθμιση και την παράδοση, την κινητικότητα και τη στασιμότητα.

Ακόμα και στους πολυγραφότατους και ταλαντούχους συγγραφείς υπάρχει κάποιο έργο τους που ξεχωρίζει απ’ όλα τα άλλα, το αριστούργημα τους. Ένα τέτοιο ξεχωριστό έργο του Ιβάν Τουργκένιεφ είναι το μυθιστόρημα “Πατέρες και παιδιά”. Ο ήρωας του, ο Μπαζάροφ, είναι ο τύπος του σκληρού, οργισμένου νέου μιας εποχής που δε χωράει στα καθιερωμένα πλαίσια, που όλα τα ειρωνεύεται, τα κατηγορεί, ανυπότακτος, με τις τσεκουράτες αλήθειες του -ως το μηδενισμό- αλλά και με τις γκάφες του, ακαταστάλακτος. Και ο τρόπος που πεθαίνει είναι ευθυγραμμισμένος με τον τρόπο που σκεφτόταν και ενεργούσε: αγάπη και αδιαφορία μαζί για τη ζωή και το θάνατο, όπως συμβαίνει με τους νέους κάθε εποχής.