Αφιέρωμα | Λέων Τολστόη | Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος (μέρος 'α)

 

Ο Λέων Τολστόη (1828-1910) είναι ένας από τους κορυφαίους λογοτέχνες, γνωστός στο ευρύ κοινό πρωτίστως για τα έργα του “Πόλεμος και Ειρήνη” και “Άννα Καρένινα”, που συγκαταλέγονται στα σημαντικότερα μυθιστορήματα όλων των εποχών. Η ζωή του Τολστόη χαρακτηρίστηκε από μεγάλες αντιθέσεις, καθώς τα πρώτα άσωτα χρόνια της αριστοκρατίας τα διαδέχτηκε η ριζοσπαστική μεταστροφή του προς την άρνηση του πλούτου, τη φιλανθρωπία και προς έναν ιδιόμορφο ειρηνιστικό και χριστιανικό αναρχισμό, που έτυχε θαυμασμού από προσωπικότητες όπως ο Γκάντι και επισφραγίστηκε με τον αφορισμό της Ρωσικής Εκκλησίας. Η στροφή στην κοσμοθεωρία του άρχισε να συντελείται με την απογοήτευση που γεύτηκε πολεμώντας με τον ρώσικο στρατό σε διάφορα μέτωπα μέχρι το 1856, όταν και έγραφε τα πρώτα του έργα, αυτοβιογραφικά σε μεγάλο βαθμό. Ο πόλεμος γυμνός, χωρίς πατριωτικά πλουμίδια, σκιαγραφήθηκε στα “Διηγήματα της Σεβαστούπολης” (1855). Λίγο μετά ο Τολστόη αφοσιώθηκε στα κτήματα του, γράφοντας παράλληλα τους “Κοζάκους” (1863) και τον “Πολικούσκα” (1863), έκφραση της γοητείας που του ασκούσε ο χωριάτικος τρόπος ζωής και συνάμα της αποστροφής του για την αριστοκρατική τάξη πραγμάτων, της οποίας ο καθωσπρεπισμός στηλιτεύτηκε στην “Άννα Καρένινα” (1875-77). Στον “Πόλεμο και Ειρήνη” (1865-69), έργο που βασίστηκε σε ιστορικές μαρτυρίες και ντοκουμέντα όπως τα επεξεργάστηκε η πολιτική σκέψη του Τολστόη, επιχειρήθηκε η ανατροπή της ιστορικής μυθοπλασίας, η αποκαθήλωση των ηγετικών μορφών και η ανάδειξη του ρόλου των απλών στρατιωτών. Στα τελευταία έργα του, όπως είναι “Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς” (1886), “Η σονάτα του Κρόιτσερ” (1887-9), “Ο Διάβολος” (1889-90) και η “Ανάσταση” (1899), ο Τολστόη ανέλυσε πτυχές της γνήσιας χριστιανικής αρετής σε αντιδιαστολή με τον τοπικισμό, μια αρετή που εφάρμοσε ζώντας ασκητικά, παρά τις σοβαρές αντιρρήσεις της γυναίκας του και την αποστασιοποίηση του από το οργανωμένο κράτος και την επίσημη Εκκλησία. Πλήθη όμως ολόκληρα τον θεωρούσαν πρότυπο και προσπαθούσαν να τον γνωρίσουν από κοντά, στη δύση πλέον της ζωής του.

Η Άννα Καρένινα είναι η άτυχη ηρωίδα της πιο σπαραχτικής ερωτικής τραγωδίας. Ποιος τη γνώρισε και δεν τη συμπάθησε σα φίλη του, σαν αδερφή του, σαν ένα πολύ αγαπητό του πρόσωπο; Ποιος θα τη γνωρίσει και δε θα χαρεί στις χαρές της και δε θα λυπηθεί στις λύπες της; Ποιος δε θα ήθελε να τη γλυτώσει τη στερνή στιγμή μπροστά στον ψυχρό τροχό του μοιραίου τραίνου που σύντριψε το περήφανο, το αγγελικό κεφάλι της; Ποιος δε θα κλάψει για τη σκληρή μοίρα της, για τον άδικο χαμό της από μια παρεξήγηση, και ποιος δε θα τα βάλει με τον Τολστόη γιατί σκότωσε την ηρωίδα του μ’ ένα τόσο σκληρό τρόπο σαν από εκδίκηση για την απιστία στον άντρα της, με τον Τολστόη, το δημιουργό της, που δε βρήκε ποτέ να πει γι’ αυτή ένα κακό λόγο για το ανθρώπινο “λάθος” της, κι ας μην την είχε, ίσως, συχωρέσει ποτέ του... Ο Θεός, λέει ο Τολστόη, τιμωρεί τον άνθρωπο με όργανό του τον ίδιο τον άνθρωπο... Μα αν αυτό είναι “γραμμένο”, τότε γιατί να φταίει ο άνθρωπος;

Οι δυο νουβέλες του Λέων Τολστόη “Η σονάτα του Κρόιτσερ” και “Χατζη-Μουράτ” είναι από τα πιο γνωστά έργα του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα. Η πρώτη έχει βαθύ κοινωνικό περιεχόμενο -καταδικάζει το γάμο και το σαρκικό έρωτα· η δεύτερη είναι ένα επεισόδιο από την αντίσταση των λαών του Καυκάσου εναντίον των Ρώσων κατακτητών -ένα γεγονός επίκαιρο, όμοιο περίπου, κατά μια φυσική σύμπτωση, όχι τυχαία, με τα σημερινά διαδραματιζόμενα στην ίδια περιοχή της ΕΣΣΔ. Ο αναγνώστης σχηματίζει μια καθαρή εικόνα της ζωής της εποχής εκείνης, όχι και πολύ μακρινής, με στοιχεία που δεν αφορούν ούτε μόνο την εποχή τους, ούτε μόνο τη δοσμένη περιοχή, αλλά έχουν στο παρελθόν τις ρίζες τους και που θα μείνουν ζωντανά και στο μέλλον, προσεχές ή απώτερο, όπως συμβαίνει με όλα τα έργα των μεγάλων συγγραφέων.

Και σε τούτα τα διηγήματα ο αναγνώστης χαίρεται το ρεαλισμό και την ειλικρίνεια στον τρόπο που ο Τολστόη περιγράφει τις ψυχικές καταστάσεις και τις αντιδράσεις των ηρώων του. Η παρατηρητικότητα, η βαθιά ανάλυση των συναισθημάτων - θρησκευτικών, πατριωτικών, φιλίας και συμπάθειας - είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του τολστοϊκού στοχασμού.

Κάθε έργο του Τολστόη είναι κι ένας πίνακας ζωγραφικής - μικρός ή μεγάλος - όπου απεικονίζονται με ζωηρά χρώματα τα ήθη και τα έθιμα του ρωσικού λαού στην εποχή του.

Η “Ανάσταση” του Τολστόη είναι μια από τις τελευταίες δυνατές τσεκουριές στο σαπισμένο δέντρο του τσαρικού καθεστώτος στα τέλη του περασμένου αιώνα. Ο Τολστόη χτυπάει ανελέητα τα σαθρά οχυρά του -οικογένεια, θρησκεία, δικαιοσύνη, πατρίδα, όπως τα είχε καταντήσει-, σαρκάζει φαρμακερά τους πάντες και τα πάντα και φανερώνει όλη τη συμπάθειά του στο φτωχό λαό και στους αγωνιστές που παλεύουν να τον βγάλουν από την εκμετάλλευση κι από το σκοτάδι της αμάθειας. Η “Ανάσταση” είναι ένα από τα μεγάλα έργα του Τολστόη, γραμμένο στα εβδομήντα του χρόνια, και συμπυκνώνει όλες τις εμπειρίες, όλη τη σοφία του μεγάλου συγγραφέα. Είναι οι υποθήκες του, το ελπιδοφόρο μήνυμα στο ρωσικό λαό, το μήνυμα της ανάστασης του που θα την πετύχει ύστερα από είκοσι χρόνια, στη δεύτερη πετυχημένη τιτάνια προσπάθεια του, με αγώνες σκληρούς, με θυσίες υπεράνθρωπες που έθαψαν το μαύρο παρελθόν και άνοιξαν την πλατιά λεωφόρο του φωτεινού του μέλλοντος...